(Ažurirano s najnovijim informacijama iz pregovora u Rijadu)
Nakon povratka Donalda Trampa u Bijelu kuću i njegovih poteza na međunarodnoj sceni, svjedočimo ubrzanom preoblikovanju globalnog poretka. Iako je riječ o tek nekoliko prvih nedjelja njegovog drugog mandata, jasni su signali da se SAD udaljavaju od tradicionalne “rules-based” paradigme (zasnovane na poštovanju suvereniteta i jasnim pravilima trgovine, ljudskih prava i multilateralne saradnje) i sve otvorenije zastupaju stav da velike sile imaju „posebna prava“ da određuju sudbinu manjih država.
Uloga SAD i slabljenje međunarodnih saveza
Prema mišljenju više spoljnopolitičkih eksperata, Trampov pristup zasniva se na uvjerenju da su i tradicionalni američki saveznici samo još jedan „resurs“ ili pregovarački adut. Takav pristup može dovesti do slabljenja američkog uticaja upravo zato što evropske i azijske zemlje saveznice — čije je povjerenje i saradnja prethodnih decenija predstavljala geopolitičku prednost SAD — sada mogu tražiti alternative, okretati se drugim globalnim silama ili jačati vlastitu vojnu i ekonomsku samostalnost.
Trumpov nedavni potezi da, preko potpredsjednika Vensa (Vance), kritikuje evropske države zbog marginalizovanja krajnje desničarskih partija — kao i njegov rizičan plan pregovora o Ukrajini koji se ya sada vode bez zvaničnog prisustva Ukrajinaca — dodatno osnažuju sumnju u posvećenost SAD postojećim bezbjednosnim i političkim okvirima. Ovaj scenario postaje još dramatičniji s najnovijim informacijama o ruskom zahtjevu za „novom Jaltom“, budući da je sada jasno da Kremlj pokušava da iskoristi promjenu američke vanjske politike i testira jedinstvo Zapada.
Pregovori u Rijadu: Ruski zahtjevi za „povratak na linije iz 1997.“
Dodatnu zabrinutost za stabilnost Evrope unijeli su i nedavni pregovori održani u Rijadu, gdje su se sastali američki i ruski predstavnici s ciljem diskusije o rješavanju rata u Ukrajini. Kako navodi predsjednički savjetnik za odbranu i nacionalnu bezbjednost Rumunije, Kristijan Đakonjesku (Cristian Diaconescu), ruska delegacija je tom prilikom od SAD zatražila redefinisanje sfera uticaja u Evropi i potpuno povlačenje američke vojske iz Istočne Evrope, uključujući i Rumuniju. Konkretnije, Moskva je sugerisala „povratak NATO-a na linije iz 1997. godine“, što bi impliciralo isključivanje zemalja koje su Alijansi pristupile nakon tog datuma iz važećih bezbjednosnih garancija.
Među državama koje su pristupile NATO-u nakon 1997. nalaze se i Rumunija, Mađarska, Češka, Slovačka, Poljska, Slovenija, Estonija, Letonija, Litvanija, Bugarska, Hrvatska, Albanija, Crna Gora, Sjeverna Makedonija, Finska i Švedska. Zahtjev Moskve, za „novom Jaltom“, značio bi de fakto povratak na stare sfere uticaja i obesmišljavanje politike otvorenih vrata NATO-a.
Đakonjesku ističe da su Rumunija i druge zemlje regiona blagovremeno informisane o toku pregovora, te da je Vašington odbacio ruske zahtjeve. Ipak, upozorio je da nema čvrstih garancija da se slični pritisci neće nastaviti, naročito u kontekstu trenutnih geopolitičkih tenzija i razdora među zapadnim saveznicima, koje bi Rusija mogla da iskoristi..
Balkan: Srpske pretenzije i položaj Crne Gore
Trampov personalni krug savjetnika i diplomata, u kojem se spominju Ričard Grenel, Džared Kušner i Rod Blagojević, šalje poruku o mogućoj američkoj “reviziji” odnosa u regionu. Rastući pritisci i naklonost srpskim ambicijama, posebno prema Kosovu, ali i Crnoj Gori, ukazuju da bi nova administracija mogla revidirati dosadašnje američko zalaganje za teritorijalni integritet i demokratski razvoj zemalja Zapadnog Balkana.
Crna Gora, koja je članica NATO-a od 2017. (dakle nakon kritične 1997. godine), je u posebno ranjivoj poziciji. Ukoliko bi bilo „preispitivanja“ NATO garancija u duhu ruskih zahtjeva, upravo bi se države poput Crne Gore našla u središtu geopolitičkih sukoba. Crna Gora, u tom kontekstu, izgleda posebno ranjivo. Politička elita u Podgorici sve je više podijeljena i opterećena unutrašnjim borbama. Iako je Crna Gora članica NATO-a i na putu ka EU, slabost institucija, ekonomska krhkost i rast pro-srpskih i pro-ruskih narativa unutar vlasti dovode je u poziciju potencijalne “monete za potkusurivanje” u novom međunarodnom poretku.
Građanski otpor i dilema o budućnosti
Iako se u Crnoj Gori sve češće organizuju građanski protesti koji ukazuju na nezadovoljstvo političkom elitom na vlasti i strah od gubitka državnosti, ostaje pitanje da li su oni dovoljno masovni i organizovani da izvrše pritisak na Vladu. Masovniji građanski angažman mogao bi poslužiti kao brana daljem potkopavanju institucija i državnih interesa.
Političari koji su trenutno na vlasti u Crnoj Gori nijesu sposobni da brane crnogorske nacionalne interese. Zato je neophodno formirati široki front — od građanskih protesta i studenata, do aktivista i političkih partija — kako bi se zahtijevala smjena vlade ili raspisivanje novih izbora, jer aktuelna vlast nema potrebnu podršku. Bez nove Vlade koja bi branila interese države, Crna Gora rizikuje da postane poligon za ostvarenje tuđih geopolitičkih ciljeva — bilo da je riječ o “srpskom svetu” ili o nagodbama velikih sila u regionu.
Razaranje institucija, ekonomska nestabilnost i normalizacija pro-srpskih i pro-ruskih narativa unutar vladajuće političke elite dodatno slabe poziciju Crne Gore u suočavanju s vanjskim pritiscima. To otvara put za potencijalnu destabilizaciju, ne samo Crne Gore, već i cijelog Zapadnog Balkana, naročito ako Srbija, suočena s unutrašnjim nezadovoljstvom, pokuša da pažnju skrene na nove tenzije u regionu
Zaključak
U atmosferi u kojoj SAD pod Trampom pokayuje spremnost da ignoriše ranije standarde međunarodnog prava i regionalne saveznike, Evropa se nalazi na prekretnici, a Balkan ponovo u opasnosti da postane žarište globalnih sučeljavanja. Najnoviji zahtjevi ruskih predstavnika u Rijadu, o „vraćanju“ NATO-a na linije iz 1997. godine, još su jedan dokaz da se crta novi geopolitički front.
Za Crnu Goru, koja je NATO članica od 2017. i dodatno ekonomski i politički krhka, potencijalne posljedice mogu biti ozbiljne i dalekosežne. Uloge su visoke: od očuvanja nezavisnosti i demokratskih institucija, do dugoročne stabilnosti cijelog regiona. Bez čvrste podrške građana, stabilnog upravljanja i jasne međunarodne strategije, Crna Gora rizikuje da postane poligon za ostvarenje tuđih geopolitičkih ciljeva — bilo da je riječ o „srpskom svietu“, novim dogovorima Moskve i Vašingtona, ili kombinaciji ovih procesa.
Kako će se dalje razvijati odnosi među velikim silama — i da li će Trumpov pristup, zajedno s ruskim pritiscima, suštinski preoblikovati dosadašnji svjetski poredak — ostaje da se vidi. Međutim, već sada je jasno da su žiža budućih previranja i poteza velikih aktera usmjereni i prema malim zemljama poput Crne Gore, koje tek trebaju dokazati da mogu samostalno odlučivati o svoju sudbini i u stanju su da je odbrane.